Біржан сал саябақ-сәулет мемориалдық кешені

2012 жылдың 14 қыркүйегінде Ақмола облысының Степняк қаласында, Мәдениет үйінің аумағында ұлы ақынның туған жерінде қазақ ақыны мен композиторы Біржан салдың құрметіне арналған сәулет-мемориалдық кешен ашылды. Бұл ескерткіш жергілікті жердің  көрікіне бірден айналды. Осы жерде бірден негізгі жергілікті тартымдылыққа айналған бұл үлкен құрылым пайда болды.

Біржан сал - бірегей ақын, әнші, композитор, туындылары туған жері Сарыарқаға арнады. XIX ғасырда ұлы дарынға тең келетін адам болған жоқ.  Оның әбір туындысын музыкалық өнердегі үздік туынды  деп атауға болады.

Ерте жастан Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897) домбырада шбер орындайтын тамаша әнші ретінде танымал болды.  Ақынның таңымал әндерін Қазақстанның шебер орындаушылары орындады.   Ашу мен жек көру «Жанбота», «Aдасқақ» әндерінде айтылады. Оның өміріндегі трагедиялық күйеніш пен мұң соңғы жылдардағы «Жамбас сипар», «Теміртас» әндерінде тыңдағанда байқалады.  

Әлі күнге дейін оның 40 шақты өлеңдері сақталды, олардың ішінде «Біржан», «Адасқак», «Көкшетау», «Жанбота», «Ляйлім шырақ» және тағы басқа көптеген танымал туындылары.

Сонымен бірге Біржан-сал айтыстың теңдессіз шебері болды. 1871 жылы Жетісу қаласында өткен Сара Тастанбекқызымен айтысқан айтысы ақындық жанрдың классикасы болды. 1946 жылы композитор Мұқан Төлебаев осы айтысқа негіздеп, Біржан мен Сара операсын жазды, оған Біржанның негізгі әндері кірді.

Мемориалдық кешен- бұл қаланың ең биік нүктесінде орналасқан сәулет композициясы. Айта кетейік, бүкіл кешен еліміздің ұлы музыкантының жергілікті тұрғындары жинаған қайырымдылық қорларына арналып салынған. Мемориалды орнату бүкіл халық үшін маңызды болды: біреулер ақшалай көмек көрсетсе, енді біреулері кешен құрылысына көмектесті. Құрылысқа қатысты барлық жұмыстарды «Хасият-Мастер» ЖШС жергілікті құрылыс компаниясы жүзеге асырды.

Сәулет және мемориалдық кешеннің орталық бөлігін биіктігі-алты метрлік композитордың мүсіні. Мүсін - жоғары тастұғырға орнатылып, ұлы ақынның қолында домбыра және ол өзінің өлмес музыкалық шығармаларын орындаған түрінде бейнеленген.

Тастұғырдың айналасына дем алатын саябақ, отыратын орын, төселген  жолдар, көгалдар, сәндік шамдар мен субұрқақ тұр. Бұл композицияның авторы- Суретшілер одағының Ақмола облыстық орталығының мүшесі Манарбек Жұмабекұлы Бурмағанов.

Біржан-салдың есімін еске алу үшін бүкіл Қазақстанның жер-жерінен келеді. 1991 жылы Көкшетауда ескерткіш ашылды, ал 2009 жылы «Қазақфильм» «Біржан-сал» фильмін түсірді (режиссері Досхан Жолжоқсынов). Бұл фильм мақтаныш пен кішіпейілділік, ар-намыс пен қорлық сезімін, сондай-ақ жалғыздық пен өміріндегі соңғы махаббат тарихы жайлы түсірілген кино. Киноға түсіру осы жерде, Көкшетау облысында Біржан саласының туған жерінде болды.

Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897) жастайынан-ақ ерекше вокалдық қабілеті бар, домбыраны шебер сүйемелдейтін әнші ретінде танымал болды. Ақынның әйгілі әндерін Қазақстанның барлық танымал әншілері орындады. Халық жаршысы бола отырып, Біржан сал өз жырларында болыс Жанбота мен Азнабай сияқты дала билеушілерінің озбырлығын әшкерелеген (1865 жылы оның бұйрығымен генерал-губернатор Александр Дюгамельдің сапары кезінде Біржан сал бағынбағаны үшін домбырасын сындырған). «Жанбота», «Адасқақ» т.б әндерінде ыза мен жеккөрушілігі осы әндерінде байқалады. Өмірінің соңғы жылдарындағы үмітсіздік пен мұң бейнеленген «Жамбас сипар», «Теміртас» және т.б әндері.

Оның қырықтан астам әндері күні бүгінге дейін сақталған, оның ішінде «Біржан», «Адасқақ», «Көкшетау», «Жанбота», «Ләлім шырақ» және т.б. әндері.

Біржан сал да айтыстың ешкімге ұқсамайтын хас шебері болған. Оның 1871 жылы Жетісу жерінде өткен Сара Тастанбекқызымен өткен айтысы жанр классикасына айналды. 1946 жылы композитор Мұқан Төлебаев осы айтыстың негізінде Біржанның негізгі әндерін қамтитын «Біржан мен Сара» операсын жазды.

Деректеме: Мұханбетқалиев Мұхамедкали Теміртасұлы- Біржан салдың немересі, соңғы жылдары Степняк қ. өмір сүрген.