«Қызыл Там» (Ахмет) кесенесі

(Жарқайың ауданы)

20 ғ. басы (сәулет.). Ауылдан оңтүст.-бат. 7 км қашықтықта, Есіл өз. сол жағалауында (51°05'43,1" с.е., 66°34'15,9" ш.б.) орналасқан.

Ахмет Танкеев сатушының тапсырмасымен  құрылысшылар Турабай мен Рпайлар салды.  Аңыз бойынша, бір күні Ахмет бай ұйықтап, ұйқыдан тұрмай қалды (мүмкін, алып ұйқыға кеткен шығар), туыстары оның өлді деп, оны жерлеуді ойлап, мазарға жерлейді. Бірнеше күн өткеннен кейін, оның жерленген орнында бір дауысты естиді. Оның қабірін ашса, Ахмет тірі екеннің көріп, оны «шайтанның» тұрғаны деп шешіп, оны өлтіреді. Торғай даласының ең ықпалды, беделді адамдарының біріне, мазар салынды. Біз өмір сүріп жатқан кезеңге дейін мазардың кірпішінде арабша жазылған (Алла) жазуы сақталған.

 Жарқайың ауданының территория аумағында әлі күнге дейін  Ахметтің ұрпақтары өмір сүреді.

Алғашқы рет 1955 жылы ААЭ-мен (К.А.Ақышев), 1980 жылы "Қазқайта жаңғырту” мекемесінің экспедициясымен (Ж.Шайкенов), 2006 жылы "Қазқалпына келтіру" РМК ҒЗЖФ Жиынтық бөлімімен (Г.М.Камалова) зерттелген. Көпес Ахмет Танкеевтің тапсырысы бойынша Тұрабай және Рапай атты құрылыс- шылармен салынған. Қабырғалары саз ерітіндісінен құйылып күйген тік бұрышты кірпішпен қаланған және екі жағынан күйдірілген кірпішпен қапталған, цокольді қабаты тақтатастан қаланған. Төртқырлығының төрт бұрышындағы бет жақ қалауы табанынан 2 м биіктікке дейін бұзылған. Кірпіш қалауындағы тік жарықтары бар ең үлкен бұзылыстар оңтүст.-шығ. қасбетінде шатырға қарай баспалдақ құдығының бойында байқалады. Төртқырлығының жоспардағы мөлшері 6,3 х 6,7 м кесененің порталды-күмбезді типін сипаттайды. Цилиндрлі барабан үстіндегі сфераконустық күмбез төртқырлықтың үстінде 2,5 м биіктікке көтерілген. Кесененің жалпы биіктігі 7,15 м құрайды. Оңтүст.-бат. жағындағы бас қасбеті төртқырлықтың үстінен негізгі қабырға жалғасуы есебінен құрылған тік бұрышты портал түрінде орындалған. Есіктің аркалы ойығы үстіңгі жағында садақты маңдайшамен біріктірілген енсіз бағаналармен екі жағынан қос қапсарланған. Қасбеттерінің сәндік безендірілуінің негізінде бет жақ қабырғалары периметрі бойынша тік қалаулар жолақтарымен аралас ромб тәріздес өрнектері мен "Аллах" сөзінің араб жазулары бар шаршы кірпіш қатарларымен жақтаулы жиектелуі жатыр. Қасбеттерінің орталық алаңдары күңгірт түсті кірпіш пен өрнегі бар кірпіш қаланған ромб тәріздес сурет толтырады.

Ішінде төртқырлықтан күмбезге ауысу аралығы консольдік желкендер мен қабырғалар биіктігі бойымен өтетін жебе тәріздес куыстар арқылы жүзеге асырылған. Бөлменің оңтүст.-шығ. бұрышында шатырға қарай баспалдаққа апаратын аркалы ойық бар. Табыт үсті мен еденнің кірпіш жабындысы бұзылған.

Әдеб.: Археологическая карта Казахстана. Алма- Ата, 1960. С. 80 (№ 963); Паспорт памятника, 1980 г.; Материалы обследования памятников истории и культуры Акмолинской области отделом Свода НИПФ РГП «Казреставрация», 2006 г. Г.М. Камалова